خلاصه فصل سوم

نگاه کلی به نظریه اسناد

نظریه اسناد یکی از نظریه های پویای روانشناسی است که به تبیین و تشریح ادراک افراد از وقایع می پردازد. فرض اساسی این نظریه این است که افراد می خواهند بدانند چرا خود و دیگران پیامد خاصی را تجربه می کنند. ما می خواهیم علت های نهفته در موقعیت ها و شکست ها، پیروزی ها و مصیبت ها، مقبولیت ها یا طرد شدن های اجتماعی مان را بدانیم. بعد از اینکه پیامدهای زندگی مان را تجربه کردیم ممکن است این سؤال ها را از خودمان بپرسیم؛ چرا در امتحان شیمی رد شدم؟ چرا فلانی از دانشگاه اخراج شد؟ چرا این آدم فقیر است و یا اینکه چرا فلان نامزد انتخاباتی پیروز شد؟ پس این تئوری به دنبال علیت افراد از نتایج پیامدهایشان است (ریو،1382).

فریتز هایدررا ­[1]آغازگر رویکرد اسناد در حیطه روانشناسی می دانند. به دنبال هایدر افراد زیادی در بسط و گسترش نظریه اسناد نقش داشته اند که از آن جمله می توان به راتر[2]، واینر و سلیگمن اشاره کرد. واینر (1992)، اصطلاح اسناد را اینگونه تعریف می کند: اسناد به ادراکی گفته می شود که افراد از علیت نتایج رفتار خود دارند.

تئوری اسناد یک تئوری شناختی انگیزشی است و پایه آن در یک استعاره خداگونه از افراد است. این تئوری اشاره به این دارد که افراد هوشیار هستند و تصمیم گیرنده های منطقی می باشند. این استعاره با استعاره ماشینی از رفتار انسان که انسان را مانند یک ماشین می داند و می تواند خروجی داشته باشد متفاوت است.

در مجموع درباره این نظریه می توان گفت جستجو برای درک و فهم امور و علل رویدادها مهمترین منبع انگیزشی انسان است. از این رو هدف این نظریه پیدا کردن راه هایی است که افراد به توضیح و تبیین رویدادها و روابط علت و معلولی بین آنها می پردازد.

واینر یک مدل کلی از نظریه اسناد ارائه داد که باقی مانده مباحث ما بر اساس این مدل صورت می گیرد ( شکل شماره 1 ).

پیشایندهای اسناد

طبق نظریه اسناد، افراد برای ساختن اسنادها از منابع اطلاعاتی گوناگونی استفاده می کنند. این منابع اطلاعاتی در دو منبع کلی خلاصه شده اند، تحت عنوان عوامل محیطی و عوامل شخصی که هر کدام به طور جداگانه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

عوامل محیطی

اگر نگاهی به مدل واینر داشته باشید عوامل محیطی اطلاعات خاص و هنجارهای اجتماعی را شامل می شود. اطلاعات خاص دانش مستقیمی را درباره علت های رفتار افراد فراهم می آورد. به عنوان مثال همه ما یک آگاهی از توانایی ها و شایستگی هایمان داریم و بر این اساس هم یک انتظاری از موفقیت و شکست در آینده خواهیم داشت .

افراد همچنین می توانند اطلاعاتی را که هنجارهای اجتماعی را در اختیار آنها قرار می دهد، در سخت اسنادهای خود به کار ببرند. مثلاً داشن آموزی را فرض کنید که با استفاده از اطلاعاتی که از عملکرد همکلاسی هایش در امتحان به دست می آورد می تواند اسنادی را در خصوص عملکرد ضعیف خود در امتحان بسازد.

عوامل شخصی

اطلاعات کنونی که افراد در اختیار دارند نیز تأثیر آشکاری بر ساخت اسنادهای آنها دارد. تعداد عوامل فردی که بر اسناد افراد تأثیر می گذارد در چهار مقوله خلاصه شده اند .

طرحواره ها و قواعد علی

شامل اصول و اعتقادات مختلفی است که افراد در ساختن اسنادهای خود به کار می برند. فرض می شود که این اصول و اعتقادات توسط افراد فرا گرفته می شوند، ذخیره می شوند و به شکل متفاوتی در موقعیت های علی گوناگون برانگیخته می شوند. فیسک و تیلور در این خصوص 6 اصل کلی را مطرح کردند:

اولین اصل این است که علت ها باید قبل از نتایج رفتار باشند. به عنوان مثال دانش آموزی که در پی علت یابی شکست خود در امتحان است، این شکست را به عواملی که بعد از امتحان روی داده نسبت نخواهد داد.

اصل دوم بیان می کند رویدادهایی که از نظر زمانی به رویداد هدف نزدیک هستند، به احتمال زیاد به عنوان عامل علی در نظر گرفته می شوند. دانش آموزی را در نظر بگیرید که نمره کم خود را به دلیل دعوا با دوستش درست شب قبل از امتحان می داند .

اصل سوم بیان دارد رویدادهایی که از نظر فاصله ای و مکانی به رویداد هدف نزدیک باشند به احتمال زیاد با رویداد هدف ارتباط پیدا می کنند. مثلاً یک دانش آموز عملکرد ضعیف خود را به نزدیکی کلاس درس به زمین بازی نسبت می دهد.

اصل چهارم : محرک هایی که به صورت برجسته ادراک می شوند نسبت به محرکی که برجسته نباشد، به عنوان علت در نظر گرفته می شوند.

اصل پنجم می گوید علت ها باید شبیه نتایج باشند. افراد تمایل دارند که نتایج بزرگ را به علت های بزرگ و پدیده های کوچک را به علت های کوچک نسبت دهند. مثلاً یک دانش آموزدر دوره تحصیل را به دلیل جدایی والدینش از یکدیگر می داند.

اصل ششم بیان دارد که علت های معرف و نماینده به احتمال بیشتری به پیامدها، اسناد داده می شود. دانش آموزی که هر دفعه شکست در امتحان ریاضی را به ضعف تدریس معلمش نسبت می دهد، این شکست را در دفعات بعد هم به همین دلیل می داند. در واقع در اینجا یک حالت تعمیم وجود دارد.

پیامدهای اسناد[16]

شرایطی که منجر به جست و جوی اسنادها به صورت خود به خودی می شود:

واینر بیان می کند که اگر یک رویداد غیرمنتظره باشد، جست و جوی اسنادی رخ می دهد. بر طبق دیدگاه شناختی، افراد یک دانش اولیه در مورد آنچه در یک موقعیت رخ می دهند دارند. برای مثال یک دانش آموز ادراکی از شایستگی و توانایی در تکالیف مدرسه و انتظاراتی هم از موفقیت و شکست خود در آینده دارد. حالا فرض کنید که همین دانش آموز پیشرفت خیلی خوبی را در مدرسه دارد در یک امتحان شکست بخورد ، چون این رویداد خیلی غیر منتظره است پس دانش آموز علت شکستش را جستجو می کند .

نقش ارزیابی [23]

یکی دیگر از ارزیابی تئوری اسناد ارتباطی است که بین اسنادها، بعد کنترل پذیری و مسئولیت شخصی وجود دارد. واینر عنوان کرد که این مسئولیت های شخصی می تواند در تصمیم گیری ها، بحث های پزشکی و واکنش ها به بیماری های خاص مثل ایدزی ها و ... نقش داشته باشد.

اگر به شکل 4 نگاهی داشته باشید خلاصه ای از نقش قضاوت های مسئولین و حرکت های رفتار اجتماعی را نشان می دهد . در این مدل در ستون اول رویدادها، ستون دوم علت، ستون سوم مسئولیت و در ستون آخر واکنش های رفتاری را نشان می دهد که اسنادهایی را تولید می کند برای اینکه چرا چنین واقعه ای روی داده است.

در ردیف مسئولیت ها اسناد به صورت داشتن قابلیت کنترل یا نداشتن تقسیم می شوند . شکست در پیشرفت تحصیلی به دلیل تلاش کم، بیماری ایدز به دلیل داشتن فعالیت های متعدد جنسی و چاقی به دلیل پرخوری همه فعالیت هایی که توسط فرد قابل کنترل هستند، یعنی افراد می توانستند خود را کنترل کنند و به همین خاطر برای رفتار خود مسئول هستند. و نتیجه آن پرخاشگری و عصبانیت دیگران نسبت به آنها است.

اما در مقابل زمانی که مسأله به صورت غیر قابل کنترل دیده می شود، مثلاً ابلا به ایدز به دلیل خون آلوده و یا پیشرفت کم به دلیل نداشتن توانایی همه رویدادهایی هستند که برای فرد قابل کنترل است و خود مسبب آنها نبوده است و بنابراین در این خصوص مسئلول نیست. این مسبب نبودن باعث ابراز همدردی و کمک از جانب دیگران را برای آنها به همراه دارد.

 این نظریه یک چهارچوب مفهومی و تئوریکی در مورد رویدادهای متفاوت و واکنش های متفاوت افراد به آن رویدادها را به ما می دهد که به ما کمک کی کند بفهمیم چگونه توانایی هایمان را درک کنیم، چگونه درباره موفقیت ها و شکست هایمان فکر کنیم و چگونه شکست هایمان را جبران کنیم  . به علاوه به ما کمک می کند چگونه در مورد دیگران فکر کنیم، چه زمانی به دیگران کمک کنیم و چه زمانی از کمک کردن به دیگران خودداری کنیم.

ارتباط ابعاد اسناد و هیجان ها

یکی دیگر از ابعاد مهم مدل انگیزشی اسناد ، رابطه میان اسناد ها ، عواطف و رفتار می باشد . نظر به اسناد در خانواده مدل های ارزش – انتظار است . اما در برگیرنده ارزش های سازه ای مثل ارزش سودمندی یا ارزش پیشرفت که در فصل دو بحث شد نیست . در تئوری اسناد متشکل از هیجان هایی مثل غرور ، شرمساری ، گناه و ترحم که بوسیله فرآیند اسناد تولید می دهند . افراد بعد از پیامد های مثبت احساس شادی میکنند و بعد از پیامد های منفی احساس غمگینی یا ناراحتی می کنند . اما نظریه انتساب می گوید افراد علاوه بر واکنش های هیجانی که پیامد ها آنها را به بار می آورند می خواهند یدانند که چرا موفق شدند یا شکست خوردند و زمانی که آن را برای خودشان توجیه کرند و هیجان های تازه ای نمایان می شود .

واینر همچنین می گوید پیامدهای منفی در یک رویداد هم افراد را به جتجوی اسنادی سوق می دهد. مثلاً افراد علت های شکست شان را بیشتر از علت های موفقیت شان جستجو می کنند. این واکنش به شکست باعث ایجاد سازگاری و هماهنگی در فرد می شود. چون اگر افراد علت های شکست شان را بفهمند برای رفع آنها تلاش می کنند مثلاً دانش آموز می تواند راهبردهای یادگیری خود را تغییر دهد.

در شرایط دیگری که اسناد ها جستجو می شود موقعیت یا یک رویداد جدید است و این هنگامی است که افراد دانش اولیه و انتظارات را در مورد چیزی ندارند . بنابراین افراد تلاش شناختی می کنند بفهمند که چرا یک سری اتفاقات رخ داده است و علت این چه بوده است. مثلاً وقتی فراگیران به سطح جدید از تحصلات وارد می شوند مثل ابتدایی به راهنمایی ، دبیرستان به دانشگاه آنها اسنادهایی را برای موقعیت های ناآشنا در یک محیط جدید جستجو می کنند

بعد مکان کنترل

بعد مکان کنترل به ویژگی های درونی و بیرونی اشاره دارد . مکان یعنی اینکه آیا علت در درون فرد قرار دارد یا در بیرون فرد . علت هایی که در درون فرد قرار دارد مثل شخصیت ، هوش ، مهارت ، راهبرد و ... هستند . در مقال علت هایی که در بیرون فرد قرار دارند مثل هوا ، تاثیر دیگران ، یا دشواری تکلیف .

بعد مکان کنترل اسناد 

درون ( شخصیت هوش مهارت تلاش راهبرد )

بیرون فرد ( هوا ، دیگران ، دشواری تکلیف )

بعد ثبات علت اسناد

نسبتا با دوام ( هوش توان شخصیت ) = پایدار

زودگذر لحظه ای ( خلق تلاش شانس ) = نا پایدار

بعد ثبات

علت ها از نظر پایداری با هم فرق می کنند ، برخی انتساب ها مثل هوش ، توانایی و شخصیت نسبتا با دوام هستند در حالی که انتساب های دیگر مثل خلق ، تلاش و شانس زودگذرند و لحظه لحظه تغییر می کنند . انتساب های علی که در زمان و موقعیت های مختلف ثابت هستند ، علت پایداری نامیده می شوند در حالی که انساب هایی که در زمان و موقعیت های مختلف تغییر می کنند ، علت های نا پایدار نامیده می شوند .

ارتباط ابعاد اسناد و هیجان ها

یکی دیگر از ابعاد مهم مدل انگیزشی اسناد ، رابطه میان اسناد ها ، عواطف و رفتار می باشد . نظر به اسناد در خانواده مدل های ارزش – انتظار است . اما در برگیرنده ارزش های سازه ای مثل ارزش سودمندی یا ارزش پیشرفت که در فصل دو بحث شد نیست . در تئوری اسناد متشکل از هیجان هایی مثل غرور ، شرمساری ، گناه و ترحم که بوسیله فرآیند اسناد تولید می دهند . افراد بعد از پیامد های مثبت احساس شادی میکنند و بعد از پیامد های منفی احساس غمگینی یا ناراحتی می کنند . اما نظریه انتساب می گوید افراد علاوه بر واکنش های هیجانی که پیامد ها آنها را به بار می آورند می خواهند بدانند که چرا موفق شدند یا شکست خوردند و زمانی که آن را برای خودشان توجیه کرند و هیجان های تازه ای نمایان می شود .

بعد ثبات و اثر آن با احساس امیدواری و نا امیدی ارتباط دارد . از نظر واینر اسنادی هایی که به علت های با ثبات شکست نسبت داده می شوند ، احساس نا امیدی را ایجاد می کنند . به عنوان مثال اگر یک دانش آموز شکست خود را در امتحان به کمی توانایی نسبت بدهد منجر به نا امیدی در مورد تجارب آینده او می شود ، زیرا معتقد است توانایی او تغییر نمی کند . در مقابل اگر یک ورزشکار شکست خود را به آمادگی کم نسبت دهد او هنوز می تواند امید وار باشد به مسابقات آینده ، زیرا آمادگی بدنی او می تواند با تمرین بهبود یابد .

بعد کنترل پذیری و اثر آن بر واکنش های شخصی که بوسیله فرد تجربه می شود و واکنش آنها به عملکرد شان و اثر ارزیابی دیگران نسبت به آنها متمرکز است . تحقیقات نشان داده اند که در واکنش افراد به عملکردشان توانایی کنترل پذیری با هیجان شرمساری و احساس گناه همراه است . واینر بیان می کند که کنترل پذیری با توانایی پاسخگویی افراد مرتبط است .

 تفاوت های گروهی و رشدی در اسناد ها

تحقیق در تفاوت های گروهی و رشد در نظریه اسناد بر 2 سوال کلی متمرکز است . اول اینکه آیا تفاوت هایی بین بچه ها و بزرگتر ها یا بین مردان و یا بین زنان و یا بین دانش آموزان اقلیت و غیر اقلیت که از منابع اطلاعاتی گوناگونی استفاده می کنند ، در ساخت اسنادها وجود دارد . دوم اینکه آیا تفاوت های گروهی یا رشدی در محتوا و مفهوم ابعاد اسناد ها که با انتظار موفقیت مرتبط است وجود دارد .

تفاوت های رشدی

قسمت عمده از تحقیقات بیان میکند که بچه ها نیم توانند تعریف یکسانی از اسناد های متفاوت مانند بزرگسالان داشته باشند . این تحقیق بیان می کنند که طبقه هنجاری از اسناد های متفاوت مانند توانایی ، تلاش ، شانس و دشواری تکلیف در 3 بعد کلی علیت ، کنترل و ثبات برای بچه ها وجود ندارد .

نیکلز و همکارانش یک الگوی رشدی 4 سطحی را در بچه ها در اعتقاد و تلاش ذکر کردند . سطح اول اعتقاد بچه ها به 6 سالگی منعکس می کند ، که آنها تلاش و نتیجه آن را با توانایی یکسان فرض می کنند . بچه ها در این مورد نمی توانند بین تلاش و توانایی و نتیجه آنها تفاوت قائل شوند .موفقیت برای آنها یعنی شما در یک کار بسیار تلاش کردی ، پس توانستی آن کار را انجام دهی ، به علاوه اگر شما به سختی تلاش کنی اما به خوبی دیگران تلاش نکنی هنوز از تلاش و پیامد آن آغاز می شود . در اینجا انتظار این را می کشد که با تلاش پیامد آن عوض می شود و در نظر آنها افرادی که تلاش بیشتری می کنند نتایج بهتری به دست می آورند .

کاربرد تئوری اسناد در کلاس درس

تئوری اسناد تاکید دارد که معلمان باید یک مدل نظری خاص در مورد ادراک دانش آموزان و دلایل آنها از موفقیت ها و شکست هایشان داشته باشند . در این خصوص راه کارهایی ارائه شده است که می تواند مثمر ثمر باشد .

1- در مورد رفتار دانش آموز اطلاعاتی کافی داشته باشید .

معلم باید رفتار داشن آموز را به صورت علمی تحلیل کند و برای این کار باید اطلاعاتی کافی و گوناگونی داشته باشد . مثلا باید عوامل محیطی را در نظر بگیرد ، یا قبل از تصمیم گیری نهایی مدل تمایز ، همسانی و توافق را که در مباحث قبل در موردش توضیح داده شد در خصوص رفتار دانش آموز به کار ببرد .

2- اجتناب از سوگیری های اسنادی

تحقیقات نشان داده که معلمان ممکن است اسنادهایی بسازند که نادرست باشد . یکی از سوگیری های اسنادی که معلمان باید از آن اجتناب کنند اعتقادشان درباره ظرفیت توانایی دانش آموزان است .

3- نقش مهم باز خورد

معلم باید به داشن آموز کمک کند تا اسنادی درستی برای رفتارشان بسازند . در موقعیت های شکست معلمان باید تلاش کنند که باز خورد مناسبی برای دانش آموزان در مورد علت شکست شان فراهم کنند. توصیه شده که معلمان باید در موارد شکست دانش آموزان ، آنها را تشویق کنند که شکست خود را به تلاش کم نسبت دهند ، زیرا تلاش یک اسناد بی ثبات است که می تواند تغییر کند .

4- نقش باز آموزی اسنادی

باز آموزی اسنادی که معمولا شامل معلم و دانش آموز است ، به صورت فردی صورت می گیرد و این دو با هم بر روی یک تکلیف کار می کنند تا اسناد تلاش صورت گیرد . این باز آموزی خصوصا در مورد دانش آموزانی که توانایی های یادگیری دارند می تواند مفید باشد .

یکی از شناخته شده ترین نظریه پردازان در مورد انگیزش « آبراهام مازلو » است . در سال 1954 وی هرم نیاز ها را ارائه کرد که نیاز های اولیه در پاییت ترین سطح و نیاز پیچیده در بالا ترین سطح هرم قرار دارند . نیاز های اولیه انسان ها را به کار وا می دارند . این نیاز ها شامل غذا ، آب ، گرما ، سرپناه و پوشش می باشد . زیمنس برای کارمندان خود این فرصت را فرآهم می آورد تا نیاز های سطح بالای خود را برآورده سازند . برای کارمندان خلاق درای مهارت مانند مهندسین این موضوع از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است . محترم شمرده شدن یعنی هم خود را محترم بدارید و هم یه دیگران احترام بگذارید . اینکه یک کارمند احساس کند کار وی می تواند در سازمان به نحو مطلوبی تغییر ایجاد کند باعث احساس احترام می شود . دیدن دستاوردهای فردی توسط کارفرما به این معنی است که وی محترم شمرده شده است . به عنوان مثال زیمنس الگویی وجود دارد که در آن پیشنهاد ها برای بهبود عملکرد پروژه ها مورد تشویق قرار می گیرد . این تشویق می تواند بصورت مالی برای فرد ، گروه کاریوی یا به رسمیت شناخته شدن این پیشنهاد و بدون هزینه مالی باشد . خود شکوفایی این مکان را می دهد تا به خود استعداد نهایی و بالقوه برای دستیابی به اوج قابلیت های خویش است . انجام کارهای مهندسی به کارمندان این امکان را می دهد تا به خود شکوفایی با دخیل شده در تصمیم گیری هارها و به عهده گرفتن مسوولیت های شغلی برسد . در این صورت مهندسین می توانند به دنبال تغییر و بهبود باشند . زیمنس به مهندسین خود فرصت های آموزشی و توسعه ارائه می کند . این فرصت ها به دلیل توسعه توانایی هایی که ممکن است موجب بالا رفتن از نردبام ترقی شود ، ارتباط مستقیم با خودشکوفایی دارد . آموزش و توسعه به کارمندان کمک می کند تا با نیاز های در حال تغییر بازار جهانی تجارب آشنا شوند .  

 

 

با تشکر  از آقای یوسفی و حاج آقا طیب زاده